Günümüze örnek olması gereken bir yapı: Beykoz Kasrı

Dionysios Byzantios II. yüzyıl ortalarında yazdığı “Boğaziçi’nde Bir Gezinti” isimli kitabında, Aietou Rhynkhos’u (Selviburnu) takiben güneye doğru Amykos (Beykoz) adıyla anılan bir koyun geldiğinden söz ediyor. Amykos koyunun gerisinde büyük bir düz ova Gronykhia yer alıyor. 1500’lü yıllarda İstanbul’da araştırmalar yapan Petrus Gyllius, bu tarihlerde burada bulunan yerleşimin Türkler tarafından “Beykoz”, Rumlar tarafından “Amaea” olarak adlandırıldığını anlatıyor.

ESKİNİN BEYKOZ’U

İstanbul’un semtlerinden söz eden Evliya Çelebi, Beykoz’dan; “Büyük bir limanın kıyısında 800 haneli, bağ ve bahçeli, mamur ve süslü kasabadır. Camisi, mescidi, hamamı, sübyan mektebi ve çarşısı vardır” diyerek bahsediyor. Osmanlı döneminde Beykoz’un İstanbul semtleri içinde özel bir yeri vardır. Her ne kadar Üsküdar’a bağlı kabul edilirse de Osmanlı padişahlarının müneccimbaşılarına tahsis ettiği bağımsız bir semttir. Vadi içinde gelişen Beykoz yerleşmesinin zaman içinde sahil boyunca kuzeye doğru gelişerek “Yalıköy” adıyla yeni bir yerleşme oluşturduğu bilinmektedir. Şirket-i Hayriye’nin vapur seferlerine başlaması sonrası her iki yerleşmenin ortasına bir vapur iskelesi yapılacak ve bundan böyle her iki yerleşme de Beykoz adıyla bir bütün olarak anılacaktır.

BEYKOZ KASRI’NIN YAPIMINA BAŞLANMASI KARARI ALINIYOR

Hünkâr İskelesi ile Yalıköy arasındaki tepenin Melling’in gravüründen anlaşıldığı kadarıyla iskân edilmediği görülüyor. Tepenin sağına doğru ve yamaçlarında, Yalıköy civarındaki ağaçlıklı bir bölüm dışında, bir dizi muhtemelen servi ağacı bulunuyor. 14 Mayıs 1833 günü imzalanan Kütahya Antlaşması sonrası Kavalalı Mehmed Ali Paşa ve Mısır ile olan ilişkiler düzelmeye başlıyor. Sultan II. Mahmud’un 2 Temmuz 1839 günün vefatı üzerine tahta çıkan Sultan Abdülmecid döneminde, artık yaşlanan ve bölgenin jeopolitik durumunu daha iyi sezinleyen Mehmed Ali Paşa, İstanbul ile olan ilişkilerini güçlendirerek 1846 yılında (25 Temmuz-22 Ağustos) İstanbul’u ziyaret ediyor ve padişaha bağlılığını arz ediyor. Bu vesile ile padişaha bir hediye vermek ve Hünkâr İskelesi yamaçlarında bulunan Moskof Taşı’na bir nazire yapmak amacıyla Beykoz Kasrı’nın yapımına başlanması kararını alıyor.

YENİ BİR MİMARİ ANLAYIŞI YANSITAN İLK KAGİR YAPI

Beykoz Kasrı’nın yapımına ne zaman başlandığı konusunda çok çeşitli tarihler ileri sürüldü. Muhtemelen 1846 tarihindeki ziyaret sonrası yapımına karar verilen bu yapının inşasında bazı gecikmeler olduğu biliniyor. Beykoz Kasrı’nın Boğaziçi’nde yeni bir mimari anlayışı yansıtan ilk kâgir yapı olduğu düşünülüyor.

Dönemin vakanüvîsi Ahmed Lûtfî Efendi bu konuda herhangi bir açıklamada bulunmaz. Her ne kadar Mısır Valisi olsa da bir valinin padişaha hediye olarak bir kasır yaptırmasından bahsetmeyi uygun bulmadığını düşünmekteyiz. Beykoz Kasrı’nın açılış tarihi de belli değildir. Ahmed Lûtfî Efendi, 1866-1867 yılı kayıtları içinde bu kasırda yapılan bir törenle Fransa’nın Osmanlı nezdindeki büyükelçisi Marquis de Monier’e İkinci Derece Mecidiye Nişanı verildiğinden söz eder.

Bazı kayıtlara göre, Mehmed Ali Paşa’nın oğlu Said Paşa’nın valiliği döneminde, 1855 yılında inşaatına başlandığı söylense de Ernest Edouard de Caranza’nın 1854 yılında çektiği ve kasrın kaba yapısının tamamlandığını gösteren fotoğrafı göz önüne alındığında inşaatın daha erken bir tarihte başlamış olduğu anlaşılıyor. Ancak Sultan Abdülmecid’in vefat ettiği 25 Haziran 1861 günü henüz tamamlanmadığı da biliniyor. Mimarının Nigoğos Balyan, müteahhidinin Sarkis Balyan olduğu ileri sürülen yapı tahta yeni çıkan Sultan Abdülaziz’e sunuluyor. Kasırda yapılan en görkemli davet 13 Ekim 1869 günü iade-i ziyaret amacıyla İstanbul’a gelen Fransa İmparatoriçesi Eugénie için yapılan kutlama. Sultan Abdülaziz sonrası pek ziyaret edilmeyen kasrın bir dönem şehzadeler tarafından günübirlik kullanıldığı biliniyor.

ÖRNEK BİR YAPI

Beykoz Kasrı’nın inşaatı günümüze örnek olması gereken bir uygulamadır. Yapının bulunduğu alanın Yalıköy’e yakın bölgesindeki bir grup ağaç dışındaki tepe çıplaktır. Tepenin üst kotuna hem manzaraya hâkim hem de Boğaziçi’nin hemen her noktasından görülen bir konuma inşası planlanan yapının inşasından önce, tepe çeşitli kotlarda yapılan bir dizi teras ile kısmi olarak düzleştirilmeye çalışılmıştır. 1854 tarihinde Caranza’nın çektiği fotoğrafta da görüleceği gibi tepenin tüm topoğrafyası değiştirilmiş olup birbiri üstüne binen taş istinat duvarları kötü bir görüntü oluşturmaktadır. Takriben on yıl sonra 1860’lı yılların ortasında Abdullah Kardeşler tarafından çekilen bir diğer karede oluşturulan teraslara ağaç ve çeşitli bitkiler ekilmeye başlandığı görülür. Daha sonraki tarihlerde Pascal Sebah tarafından çekilen iki karede ise çevrenin ağaçlarla kaplandığı görülür. 1890 ile 1900 yılları arasında çekildiğini düşündüğümüz bir anonim fotoğrafta da kasrın ilk iki katı büyüyen ağaçlar nedeniyle görülmez hâle gelir.

AĞAÇLARIN GERİSİNDE BİR KASIR

Yetmiş dönümlük büyük bir bahçe içinde yer alan ve uzun bir sahil şeridi bulunan Beykoz Kasrı, denetimsiz büyüyen ağaçlar nedeniyle bir dönem nerede ise görünmez hâle gelmişti. Beykoz’da yaşayanların bile farkına varmakta güçlük çektiği bu anıtsal yapı yapılan çalışmalar ve peyzaj düzenlemeleriyle görünmez halden kurtarılıp yeniden dikkatleri kendine çeker hâle getirildi.